Демононимы кыргызского языка. Қырғыз тіліндегі жын-перілер.

Аннотация

В статье рассматриваются названия отдельных демонов кыргызского народа и проводится анализ демононимов, показывающих, что образы албарсты, желмогуз кемпир, мите, жез тырмак имеют аналогии также и у других народов. Современные народы Среднеазиатского региона, принадлежащие к разным языковым этносам, разновременной исторической активности на данной территории, относящейся к различным хозяйственно-культурным типам, сохранили в своих верованиях одни и те же образы пандемониума. Вместе с тем изучение доисламских верований имеет большое теоретическое значение для воссоздания истории ранних форм религии. Оно представляет интерес также для разработки этнической истории народа, ибо многообразные этнические процессы в той или иной мере находили свое отражение в народных представлениях, обычаях, обрядах. «Эр Төштүк» - один из древнейших эпосов кыргызского народа, уходящий корнями в доисторическую эпоху древних тюрков. Отголоски этого эпоса есть и в фольклоре западносибирских татар, например эпос «Иир Тюшлюк», и в казахских сказках «Ер Тостик» и др. В кыргызских волшебных сказках, иногда встречается мужской образ демона – желмогуз чал, обладающий силой перевоплощения. Например, в сказке «Мадылген сулуу» демон превращается то в барса, то в тигра. Образ «желмогуз» может быть так же сопоставлен с очень близким к нему сказочно-мифологическимсуществом, известным у алтайцев под именем «дьелбеген. Мақалада қырғыз халқының ауыз әдебиетінде кездесетін жын-перілердің жекелеген атауы қарастырылып, албасты, жалмауыз кемпір, жез тырнақ бейнелерінің басқа да халықтарда бар екендігі сөз болады. Әртүрлі тілдік этностарға, әртүрлі шаруашылық-мәдени түрге жататын Орта Азия аймағының халықтары өз наным-сенімдерінде біркелкі жын-перілердің бейнесін сақтап қалған. Сонымен қатар исламға дейінгі наным-сенімдерді зерттеудің діннің ежелгі түрлерін қайта қалпына келтіруде теориялық маңызы зор. Ол, сонымен қатар халықтың этностық тарихын қарастыруда да үлкен маңызға ие, өйткені әртүрлі этностық үрдістер белгілі бір мөлшерде халықтың наным-сенімінде, салт-дәстүрінде көрініс тапқан. «Ер Төстік» – ежелгі түріктердің тарихына тамыр тартқан қырғыз халқының ежелгі эпостарының бірі. Аталмыш эпостың ұшқыны батыс-сібір татарларының ауыз әдебиетінде бар, мысалы: «Иир Тюшлюк» эпосы мен «Ер Төстік» қазақ ертегісі және т.б. Қырғыз ғажайып ертегілерінде кейде жын-перінің еркек бейнесі – жалмауыз шал кездеседі. Мысалы, «Мадылген сулуу» ертегісінде жын-пері кейде барысқа, кейде жолбарысқа айналады. «Жалмауыз» бейнесін алтайлықтарда «дьелбеген» деген атпен белгілі мифологиялық кейіпкермен салыстыруға болады.