Сравнительная характеристика гласных фонем ï (і), i (и) ), е (э), и (у) в казахском, турецком и узбекском языках. Қазақ, түрік және өзбек тілдеріндегі ï (і), i (и) ), е (э), и (у) дауысты дыбыстарының өзара ұқсастықтары мен ерекшеліктері зерттеледі.

Аннотация

В данной статье в фонетическом плане привлекаются фонетико-филологические факты, позволяющие выявить наиболее общие и характерные отличительные черты в звуковой структуре казахского, турецкого и узбекского языков. Выясняются особенности формирования литературных норм и освещены всевозможные фонетические явления, регулярные и нерегулярные фонетические соответствия гласных звуков, определены сформировавшиеся закономерности в области вокализма с последующим объяснением их отличительных особенностей. Также сопоставлены основные фонетические закономерности представителей кыпчакской, огузской и карлукской групп на уровне их литературных норм. Как видно, пратюркский вокализм, т.е. пратюркское состояние развития системы гласных, всевозможные вариации и переходы фонем в различных позициях слова и слоговых структурах – все это результат воздействия различных фонетико-фонологических закономерностей, тенденций и процессов длительного эволюционного развития сравниваемых языков. Что же касается приобретенных и лишенных качеств в структуре фонем живых тюркских языков, в том числе и изучаемых нами языков в сравнительном плане, то они являются результатом последующего их исторического развития. Так, это прежде всего касается количества гласных фонем в каждом из трех языков. В этом плане также далеко небезинтересен вопрос: почему в казахском языке количество гласных фонем не шесть, как в узбекском языке, не восемь, как в праязыке, а девять или восемь, не говоря уже об их качественных различиях и приемах практической реализации. Небезинтересен также факт отсутствия во многих языках долгот и наличие ее лишь в отдельных языках. Тем не менее мы рассматриваем систему вокализма в указанных трех языках согласно сложившейся традиции в тюркологии, ориентируясь в основном на краткие варианты фонем, оговариваясь о наличии первичных и вторичных долгот лишь в тех случаях, когда такая необходимость возникает в ходе характеристики отдельных фонем. Бұл мақалада қазақ, түрік және өзбек тілдеріндегі дыбыс құрылымындағы жалпы және айырмашылық белгілерін анықтайтын фонетико-филологиялық деректер қарастырылған. Әдеби мөлшерлердің қалыптасу ерекшеліктері анықталған және түрлі фонетикалық құбылыстар ашылған, дауысты дыбыстардың қалыпты және қалыпсыз фонетикалық ұйқастары сөз болған, вокализм тарапындағы қалыптасқан заңдылықтар және олардың айырмашылық ерекшеліктері түсіндірілген. Көріп тұрғанымыздай, ежелгі түркі вокализм, дауысты дыбыстардың дамуы, сөз және дыбыс құрылы- мындағы түрлі нұсқаулар және фонемалардың ауысуы – осының бәрі түрлі фонетика-фонологиялық заңдылықтар әсерінің, салыстырмалы тілдердің эволюциялық даму әсерінің нәтижесі. Ал қазіргі қолданыстағы түркі тілдері, соның ішінде салыстырмалы түрде қолданыстағы тілдердің фонемаларының жоғалтқан және табылған ерекшеліктері туралы сөз қозғайтын болсақ, олар келесі тарихи дамуының нәтижесі болып саналады. Олар, біріншіден, үш тілдегі дауысты фонемалардың санына байланысты. Бұл жерде қызықтыратын жайт: неге қазақ тілінде өзбек тіліндегідей дауысты фонемалардың саны алты емес, түрік тіліндегідей сегіз емес, қазақ тілінде дауысты фонемалардың саны тоғыз немесе сегіз. Бұл жерде бұл тілдердің айырмашылықтары және тәжірибедегі қолданыстарын айтпағанда. Тағы қызықтыратыны көп тілдердегі ұзақ айтылатын дыбыстардың жоқтығы, бұлар тек кейбір тілдерде кездеседі. Соған қарамастан, түркологияда қалыптасқан дәстүрге сәйкес біз үш тілдегі вокализм жүйесін фонеманың қысқаша нұсқасына негізделіп, тек қана кейбір тұстарда бөлек фонемалардың сипаттамасының туралы бірінші және кейінгі ұзақтығына қарай қарастырамыз.