Орхон ескерткіштері тіліндегі дауыстылар ä/i және e («Тониқұқ», «Күлтегін» ескерткіш мәтіндері негізінде)

Аннотация

Бар, олар дауыстылардың сингармонизмі бойынша екі группа құрап, дауысты
дыбыстардың жабық жүйесін қалыптастырады. Орхон ескерткіштерінде e таңбасы жоқ, жазуды
оқу практикасында, кейбір мамандар қысаң дауысты дыбыс e-нің бар болу мүмкіндігін ортаға
қойса да, теориялық пайымдаулар дүлдамал, тәжірибеге негізделіп көзқарас білдіруге құштар.
Мақаламызда ä мен i-нің орфографиялық ерекшеліктеріне негізделіп, Орхон ескерткіштерінің
тілінде дауысты дыбыс e бар екендігін ортаға қояды.
Дауысты i-нің басты сипаты тіл алды дауысты дыбыс, p таңбасы сөзде дауысты дыбыс
үндестігіне сәйкес жіңішке дауысты дыбыс i-ге тән болып, таңба мен дыбыс қатысы айқындалады.
Орфографиялық ережеге сәйкес сөз басында келетін ä жазуда көрсетілмейді, керісінше сөз
басындағы i-ні жазбауға болмайды. Бұл ереже ескерткіш мәтіндерінде кемелді жүйе нормасында
сақталған.
Морфологиялық түрленуге түспеген сөздің бірінші буынындағы дауыссыздардан кейінгі a(ä)
екі ескертіш мәтінінде де кездеседі, орфографиялық ережеге сәйкес a(ä) жазылмайды.
Мақалада «Тоныкөк», «Күлтегін» ескерткіштерінің мәтініне текстологиялық талдаулар
жасалған. Екі ескерткіштегі дауысты және дауыссыз дыбыстарды оқумен байланысты
фонетикалық талдаулар жүргізілген. Ескерткіштердегі әріп пен дыбыстың сәйкестіктері
қарастырылып, қазіргі тіл дыбыстарымен салыстырылып талданған.