Топонимика: қазақтың ауыз дәстүріндегі тұрақты лексикалық комбинациялардың семантикасы
DOI:
https://doi.org/10.26577/EJPh.2022.v186.i2.011Аннотация
Мақалада XV-XVIII ғасырлардағы қазақ халқы – жыраулардың ақындық шығармашылығы, оның көне дәуірдегі топонимикалық жүйемен байланысты, тұрақты лексикалық тіркестердің енуі тұрғысынан қарастырылады. Қазақтардың және басқа түркі халықтарының бүгінгі күнге дейін жеткен ең бай шығармалары құрылған жан-жақты зерттеулер мен жаңа филологиялық ізденістердің қайнар көзі болып табылады. Олар эпикалық шығармалардың көркемдік-анықтамалық жүйесі негізінде қарастырылған. Тұтас іріктеме нәтижесінде талдау үшін анықталған топонимдер түркі халықтарының эпикалық шығармаларының бірегейлігін айғақтайтын, сондай-ақ авторлардың, жыраулардың ерекше шеберліктерін, түркі халықтарының дүниетанымының интонациялықдыбыстық сипатын ескере отырып, жасырын мағыналар мен бейнелерді жеткізе алатын тұрақты лексикалық комбинациялардың семантикалық әртүрлілігін бағалауға мүмкіндік береді. Оның негізінде аудио-ауызша және визуалды әлем қабылдау тұр. Алдын ала нәтижелер бойынша авторлар сөйлем контексттерімен бірге тұрақты тіркестер болып табылатын 40-қа жуық лексикалық бірліктерді таңдады. Сонымен қатар кесте құрастырылды, онда негізгі түйінді термин, терминнің қайдан алынғанын, оның қолданылу жиілігі және поэтикалық құралдар, олардың түрлері мен топонимдерді нақты контекстік қолданудағы қызметі таңдалды. Мақалада жобаға қатысушылардың жыраулардың ауызша поэзиясындағы топонимдерді зерттеу олардың функционалдық ерекшеліктері мен мәтін ырғағын ескере отыра жүргізілуі керек деген болжамы да дәлелденеді, өйткені мәтіндегі өлең өлшемі бірдей болса лексикалық бірліктердің «тізбегі» болып табылады, ол арқылы бүкіл шығарманың мағынасы ашылады және энергия сыйымдылық дәрежесіне байланысты семантика түрленеді.
