Қазақ әдебиетіндегі ғұмырнамалық роман тұңғышы. Первый биографический роман казахской литературы.

Аннотация

Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидың тарихи еңбегінің мазмұны мен тақырыбын, әдеби-көркемдік бөліктерінің баяндау, бейнелеу құралдарын зерттеу барысында ғалымдар қолданатын теориялық еңбектер мен әдіснама, түрлі әдіс-тәсілдер нақты әдеби-тарихи деректерді жан-жақты талдаудың қажеттілігін көрсетеді. «Тарих-и Рашидиді» тереңдей зерттеу үшін заман талабына сай жаңа тәсілдер мен технология қажет. Бүгінге дейінгі қол жеткізген табыстарымыз бен алдымызда тұрған мәселелер болашақ зерттеушілерге аса пайдалы болмақ. Бұлар болашақ зерттеулерге мықты іргетас болуға әбден жарайды. Бұл нәтижелер мен теориялық тұжырымдардың құндылығын, практикалаық мәнін жоққа шығаруға, ескермеуге болмайды. Мырза Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегінің құндылығын қазақ тарихына, әдебиетіне қатысты зерттеу еңбектер жазған Ш.Уәлиханов, С.Аспандияров, Ә.Марғұлан, т.б. ғалымдар айтқан. Олардың «Тарих-и Рашидиді» зерттеудегі басты еңбектері көпшілікке жақсы таныс. Сонымен қатар көрнекті шығыстанушы ғалым Ә.Дербісәлінің М.Дулаттануда атқарған еңбегіне де тиісті баға беруге міндеттіміз. Сол тәрізді осы еңбектің түркі әдебиеті мен тарихына қосқан үлесі туралы жазған ғалымдар: С.Қасқабасов, Р.Бердібай, Н.Келімбетов, Б.Қожабекұлы, Т.Омарбеков, Б.Көмеков, И.Жеменей т.б. еңбектерін де жоғары бағалауымыз керек. «Тарихи Рашидидегі» көркем әдебиетке тән баяндау тәсілдері мен стильді, поэтикалық бейнелеу құралдарын көрсету, талдау барысында қазақы ұлттық танымға байланысты түсінік, ұғымдарды айқындайтын сөздерді кездестіреміз. Бұлардың кейде орта ғасырлық терминдермен үндестігін де атап көрсетуге болады. Олардың қолданылу ерекшелігіне ретіне орай дәйекті салыстырулар жасап, тиянақты байламдар жасауға болатын тәрізді. Теоретические труды и методики, различные приёмы и методы, которые применяют учёные в ходе изучения содержания и тематики, изложения литературно-художественных частей и изучения способов описания исторического произведения Мирзы Мухаммеда Хайдара Дулати, указывают на необходимость всестороннего анализа конкретных литературно-исторических фактов. Для углубленного изучения «Тарих-и Рашиди» необходимы современные новые методы и технологии. Успехи, достигнутые нами до сих пор и задачи, что стоят перед нами будут весьма полезны для будущих исследователей. Этого вполне достаточно, чтоб стать крепким фундаментом для будущих исследователей. Нельзя отрицать и не учесть важность теоретических заключений и практических значений этих выводов. О ценности произведения «Тарих-и Рашиди» Мирзы Мухаммеда Хайдара Дулати в своё время сказали Ш. Валиханов, С. Аспандияров, А. Маргулан и др. учёные-исследователи казахской истории и литературы. Их главные труды по изучению «Тарих-и Рашиди» хорошо известны широкой публике. Кроме того, мы обязаны воздать должное видному учёному-востоковеду А. Дербисали за его вклад в «Дулативедение». Также мы должны высоко ценить труды таких учёных, как С. Каскабасов, Р. Бердибай, Н. Келимбетов, Б. Кожабекулы, Т. Омарбеков, Б. Комеков, И. Жеменей и др., писавших о вкладе этого произведения в тюркскую литературу и историю. В «Тарихи Рашиди» мы встречаем изложение, способы и стиль, свойственные художественной литературе, при определении способов поэтического описания и их анализе видим слова, определяющие пред ставления и понятия, присущие казахскому национальному познанию. Иногда можно отметить их созвучие со средневековыми терминами. По особенностям и порядку использования можно сделать их последова- тельное сопоставление и сделать основательные выводы.