Об устно-стилевой технике и «формульной грамматике » жырау. Жыраудың «формулалық грамматикасы » және ауызша-стильді техникасы жайында.

Аннотация

Статья посвящена наименее разработанной и наиболее актуальной проблеме современного тюркского эпосоведения – устно-стилевой технике и «формульной грамматике» казахских героических певцов XV-XVIII веков. Формально-стилевые элементы играют большую роль в организации тем, жанров, стилей, художественного времени и пространства. В этом их бесценное значение для изучения путей возникновения эпоса и становления лирики, взаимодействия литературы с фольклором и мифологией. Поэтому изучению устно-стилевой техники певца, ее генезису, магической природе ее повторов, мифосемантике и структуре текста в героическом ритуале авторы статьи уделяют особое внимание. Изучение природы устойчивых, формально-стилевых компонентов, их способностей в формировании жанра и стиля текста в условиях импровизации, их сущности, генезиса, видов, функций в аспекте связи с мифом, обрядом и ритуалом, научно- теоретическое осмысление их доминирующей роли в структуре ритуального текста составляет очень важную проблему науки. Эта проблема всецело отвечает сути научных идей М. Парри А. Лорда о «формульности» эпоса, а значит, и формульности мышления эпического певца, а также о непосредственной связи эпической формулы с размером стиха. Тюркский героический текст в древнем обряде и ритуале выступает важнейшим структурно-содержательным элементом: всесторонний и системный анализ его формально-стилевого комплекса (устойчивые традиционные выражения, эпические формулы и т.д.) позволит глубже уяснить жанрово-генетическую, функционально- стилистическую природу его высказывания, особенность его функционирования в ритуале, пути формирования эпической, лиро- эпической, а затем и лирической (индивидуально- авторской) традиции. Такой метод необходим в дальнейшем и для реконструкции «Изначальной Традиции », общего для всех древнего мифа и ритуала, связанного с почитанием героя-солнца, с более глубоким постижением знаково- ритуальной, сакрально-символической природы тюркского национального текста. Мақала біраз өңделген және барынша өзекті мәселе заманауи түрік эпосына кіріспе – XV-XVIII ғасырлардағы қазақ батырлар жырының «формулалық грамматикасы» және ауызша-стильді техникасына арналған. Формалды- стильдік жанрлар, стилдер, көркем уақыттар мен кеңістіктердегі ұйымдарда элементтер үлкен рөл ойнайды. Мұнымен олар эпостың шығу жолдары мен лириканың қалыптасуы, фольклор мен мифологияның әдебиетпен өзара әрекеті оқытудың баға жетпес мағынасы. Сол себепті біз жыраудың ауызша-стильді техникасына, оның шығу тегіне (генезис),құдыретті табиғаттағы қайталауларына, әскери салттағы мәтіннің мифосемантикасы мен құрылымына аса көңіл бөлеміз. Бұл мәселе тұтастай М. Парри мен А. Лордтың «формулдық» эпос ғылыми ойларының мәнісіне жауап береді, демек, эпостық жыраудың формулды ойлауы, сондай- ақ эпостық формулалардың өлең өлшемімен тікелей байланысы. Ертедегі салт-жоралғылардың өзінде түркі батырлар жырымаңызды құрылымды- мазмұнды элемент болып табылады: жан-жақты және жүйелі талдау оның формалды-стильді кешенінінің (тұрақты дәстүрлі айтылым, эпостық формулалар және т.б.) жанрлы-генетикалық, функционалды- стилистикалық айтылымның табиғатын, салт қызметінің ерекшеліктерін, эпостық, лиро-эпостық, содан кейінгі лирикалық (жеке-авторлық) дәстүрлердің қалыптасу жолдарын тереңа нықтауға мүмкіндік береді. Мұндай тәсіл болашақта қажет және қайта жаңғыртылған «Түпкі Дәстүрлерге», бәріне жалпы, күн-батырға тағзым етуге байланысты ертедегі аңыз бен салтқа, түркі ұлттық мәтіннің табиғаты діл-символды, таңбалы-салтты тереңірек түсіндіреді.