Ежелгі оғыз-оғыр этнолингвомәдени қатынастары

Аннотация

Бұл мақалада авторлар қазіргі заманғы филология үшін ерекше кешенді ғылыми-теориялық пәннің
әдіснамалық негізі ретінде "диахроникалық этнолингвомәдени компаративизм" әлеуметтік-гуманитарлық зерттеулердің пәнаралық бағытын құрудың маңыздылығы туралы өзекті мәселені көтереді. Алғаш рет авторлар пратүркі этнолингвомәдени континуумның екі негізгі тармағының өзара қарым-қатынас тарихындағы шартты түрде оғыз және оғыр деп белгіленген түйіндік нүктелердің тұсаукесерін ұсынды, сондай-ақ оның шынайы пәндік және тұжырымдамалық мазмұнын анықтау үшін "түркі" этнониміне алдын ала лингвистикалық сараптама жүргізілді. Бұл жағдайда авторлар тіпті қазіргі зерттеушілер ерте ортағасырлық түріктер, түркілер, туцзюэ, түркіттер және т.б. терминдерінің артында жасырынған адамдар қауымдастығының этнолингвистикалық атрибуциясы мәселесінен алшақтауға тырысып жатқанын көрсетеді. Қазіргі уақытта кәсіби дайындалған мамандарға "түркі" этнонимдік термині Шығыс Иран (соғды) «turk» (көпше түрде turkut / türküt, осыдан қытайша tūjué / туцзюэ пайда болды) "Тұран тұрғындары" этнонимінен пайда болғаны белгілі. Туцзюэ Қытайдың тарихи дереккөздері басынан бастап ежелгі түркілермен, дәлірек айтсақ, түркітілдес оғыздармен, ұйғырлармен және басқа тайпалармен анықталды, бұл Орталық Азияның этнолингвомәдени тарихының нашар құжатталған ерте кезеңін қайта құруда одан әрі қате құрылыстарды тудырды. Қытай әулеттік шежірелерінің мәліметтеріне сүйене отырып, авторлар б.з. V ғасырдың ортасында Циркумгобия тарихи-мәдени провинциясының оңтүстік-батысында Ұлы Жібек жолының негізгі сауда жолдарына қоныстанған қытайлық тарихи деректердегі соғды саудагерлерінің – туцзюэ саяси салмағы артып келе жатқанын көрсетеді. Тұңғыш Түрік қағанатының негізін қалаудың бастамашысы болған соғдылықтар (Қытай дереккөздерінде туцзюэ) болды. Қазіргі уақытта парағылыми ортада ежелгі және ерте орта ғасырлардағы Орталық Азиялық популяцияларды түркі немесе (Шығыс) Иранның сәйкестендіру мәселесі қызу талқылануда. Бұл күрделі сұраққа ең дұрыс, біздің сеніміміз бойынша, анық жауап: скиф-сақ шеңберіндегі түркілер де, Шығыс Иран тайпалары да. Өйткені ортағасырлық шығыс иран тайпалары түркі тілдес тайпалар арасында сіңісіп, олардың этникалық тарихы түркі әлемі тарихының ажырамас бөлігіне айналды. Тарих ғылымында қалыптасқан дәстүрді жеңу оңай емес екеніне күмәніміз жоқ, бірақ бұл әлі де қажет.                                                      Түйін сөздер: компаративистика, түркілер, оғыздар, оғырлар, түркі палеотарихы, этнолингвомәдениеттану.