Қазіргі түрік тілі мен әзірбайжан тілі диалектілеріндегі ортақ лексикалық бірліктердің дифференциалдық семалары

Аннотация

Әзірбайжан тілінің диалектілері қазіргі түркі тілдерінің лексикалық, грамматикалық құрылымына ортақ грамматикалық және лексикалық материалдарға бай. Қазіргі түрік әдеби тілінде қолданылатын кейбір әзірбайжан диалектілерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері диалектілердегі қазіргі тілдің құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу, тілдік бірліктердің тарихи дамуын қадағалау тұрғысынан маңызды. Әзірбайжан диалектілерінің кейбір ерекшеліктері қазіргі әзірбайжанда жоқ болса да, олар қазіргі түрік тілінде әдеби тіл фактісі ретінде кеңінен қолданылады. Қазіргі түрік тіліне тән диалектілік фактілер тілдің грамматикалық деңгейіндегі сөйлеу бөліктерін, жалпы және арнайы грамматикалық категорияларды, сондай-ақ сөзжасамдық және сөз өзгертуші қосымшалардың, сөзжасамдық және басқа салалардың грамматикалық функционалдығын қамтиды. Сөздердің мағыналық функционалдығына байланысты әзірбайжан тілі мен қазіргі түрік әдеби тілі диалектілері арасында ортақ белгілер бар, кейбір диалект сөздер қазіргі түрік әдеби тіліндегідей болып қалады немесе мағыналық өзгеріске ұшырайды. Дифференциация мағынаның шеңберінде семалар құрумен аяқталады. Ортақ сөздің мағыналық құрылымына сілтеме жасайтын семалар тілдік формаларда (диалектілер мен әдеби түрік тілінде) әр түрлі мөлшерде берілген. Әзірбайжан диалектілері мен қазіргі түрік әдеби тілінің сөздік қорының ұқсастығы бірқатар себептерге байланысты. Бірінші себеп – екі тілдік варианттың да шығу тегі бір. Ортақ шығу тегі әзербайжан тілі мен басқа түркі тілдерінің диалектілері арасында да көрінеді. Алайда, географиялық жақындық пен мәдени-тарихи қатынастар фонында салыстырылған лингвистикалық формаларға тән изогластар айқынырақ көрінеді. Жалпы сөздерді бірдей мағынамен қатар мотивациялық ұқсастықтары да біріктіреді. Ұқсас мотивация кейде сөздің мағыналық мазмұнының кеңдігімен байланысты, яғни, диалект лексикасындағы сөздің мағыналық мазмұнында түрік тілінде салыстырылған мағынамен қатар тағы бірнеше мағына пайда болады. Екі тілдік формада да «зындык» // «zındık» сөзіне жағымсыз ұғым тән. Қазіргі түрік тілінде «зындык» // «zındık» «имансыз» деген мағынаны білдірсе, әзірбайжан диалектілерінде ол әр түрлі мағынаны білдіреді («ашулы», «қысқа адам», «бетсіз», «ұятсыз»).