Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің жұмсалуына қатысты норма. Норма употребления вопросительных предложений в казахском языке
60 37
Кілттік сөздер:
әдеби норма, сөйлеу тілі, сұраулық шылау, құрылым, норма, ауытқу, вариант, жүйе, сұраулы сөйлем, литературная норма, коммуникативная речь, вопросительная частица, структура, система, отклонение,Аннотация
Мақалада қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің жұмсалу ерекшеліктері мен нормалық сипаты қарастырылған. Сұраулы сөйлемдердің жарыспа варианттары талданып, олардың қолданыстағы көрінісі, құрылымдық жайы айтылады. Тіліміздегі жарыспалы вариантта жұмсалатын сұраулы сөйлемдердің жасалуына қатысты тұжырымдар беріледі. Сұраулы сөйлем жасайтын сұраулық шылаулардың қысқарып жіктік жалғаулардан бұрын жұмсалуы (барасың ба?-барамысың?) норма тұрғысынан талданып, сөйлеу тіл стиліне тән норма екендігі айтылады. Сондай-ақ сұраулы сөйлемнің бұл түрі (барамысың?) алғашқы тұлғаларына вариант болып жұмсалатыны, көркем шығармаларда диалогта стильдік мақсатта қолданылатыны қарастырылады. Тілдік жүйеде ауытқудың да, вариант тұлғалардың да болатыны сөз болады. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің грамматикалық көріністері, жұмсалу ерекшеліктері тек сөйлеу тілінде ғана емес, көркем әдебиет тілінде де әр қырынан көрінетіндігі сипатталады. Олардың түркі тіл- деріндегі жұмсалуына мысалдар беріліп, өзіндік ерекшеліктеріне талдау жасалады. Синтаксистік тұлғалардың құрылуы жүйедегі грамматикалық ережелермен қатар нормаға да бағынатыны айтылады. В статье рассматриваются нормы и особенности употребления вопросительных предложений в казахском языке. Анализируются варианты состязательности вопросительных предложений, а также их структура и применение в речи. Даны выводы о способах образования вопросительных предложений, которые применяются в речи и в вариантах состязательности. С точки зрения нормы анализируются сокращения вопросительных частиц, образующие вопроситель- ные предложения, и их употребление перед личными окончаниями (барасың ба? - барамысың?), при этом отмечается, что данная норма присуща к разговорному стилю. А также рассматривается, что данный вид вопросительного предложения (барамысың?) употребляется как вариант начальной формы в художественных произведениях, диалогах употребляется в качестве стилистического предназначения. В языковой системе есть и отклонение, и вариант формы речи. В статье затрагивается речь о том, что в языковой системе существует и отклонение, и формы вариативности. Что в казахском языке грамматические проявления и особенности их употребления встречаются в разных аспектах - не только в разговорной речи, а также в литературном языке. Приводятся примеры употребления их в тюркоязычных предложениях, анализируют особенности. Строение синтаксических форм подчиняется грамматическим правилам и нормам.Библиографиялық сілтемелер
1 Бизақов С. Тілдік норма және варианттылық. – Алматы: Ғылым, 1997. –208 б.
2 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері (Оқу құралы). – Алматы: Санат, 1996. -240 б.
3 Әлкебаева Д. А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы: Зият-Пресс, 2007.-244б.
4 Қордабаев Т.Р. Тарихи синтаксис мәселелері (ХV–ХVІІІ ғасыр матер. бойынша). – Алматы: Ғылым, 1964. – 244 б.
5 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі: Филология факультеттері студенттеріне арналған оқулық. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 б.
6 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Санат, 1997. – 240 б.
7 Дмитриев Н.К. Детали простого предложения//Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Синтаксис. – М.: Издат-во АН СССР, 1961. – Ч.3. – С. 19-42.
8 Ұйықбаев И. Қазіргі қазақ тіліндегі варианттылық проблемасы. – Алматы: Ғылым, 1976. –143 б.
9 Коротков Н.Н. Норма, система и структура как этапы анализа и описания языкового строя //Спорные вопросы грамматики китайского языка. – М., 1963. – С. 5-20.
10 Филин Ф.П. Несколько слов о языковой норме и культуре речи // Вопросы речи. – 1968. – Вып. VІІ. – С. 15-22.
11 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. – 118 б.
12 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков: Глагол. – Л.: Наука, 1981. – 183 с.
13 Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейісов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1968. – 239 б.
2 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері (Оқу құралы). – Алматы: Санат, 1996. -240 б.
3 Әлкебаева Д. А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы: Зият-Пресс, 2007.-244б.
4 Қордабаев Т.Р. Тарихи синтаксис мәселелері (ХV–ХVІІІ ғасыр матер. бойынша). – Алматы: Ғылым, 1964. – 244 б.
5 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі: Филология факультеттері студенттеріне арналған оқулық. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 б.
6 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Санат, 1997. – 240 б.
7 Дмитриев Н.К. Детали простого предложения//Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Синтаксис. – М.: Издат-во АН СССР, 1961. – Ч.3. – С. 19-42.
8 Ұйықбаев И. Қазіргі қазақ тіліндегі варианттылық проблемасы. – Алматы: Ғылым, 1976. –143 б.
9 Коротков Н.Н. Норма, система и структура как этапы анализа и описания языкового строя //Спорные вопросы грамматики китайского языка. – М., 1963. – С. 5-20.
10 Филин Ф.П. Несколько слов о языковой норме и культуре речи // Вопросы речи. – 1968. – Вып. VІІ. – С. 15-22.
11 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. – 118 б.
12 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков: Глагол. – Л.: Наука, 1981. – 183 с.
13 Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейісов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1968. – 239 б.
Жүктелулер
Как цитировать
Дәрменқұлова, Р. Н. (2015). Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің жұмсалуына қатысты норма. Норма употребления вопросительных предложений в казахском языке. ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы, 141(1-2). вилучено із https://philart.kaznu.kz/index.php/1-FIL/article/view/4
Шығарылым
Бөлім
Языкознание
