Көркем кеңістіктегі киелі мекен модельдері

Ж. Аймұхамбет; М. Миразова; A. Дәлелбекқызы

doi:10.26577/EJPh2025197111

Авторлар

Ж. Аймұхамбет Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті, Қазақстан, Астана қ. https://orcid.org/0000-0002-7061-3000
М. Миразова Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті, Қазақстан, Астана қ. https://orcid.org/0000-0002-0006-2741
A. Дәлелбекқызы К. Құлжанов атындағы Қазақ технология және бизнес университеті, Қазақстан, Астана қ. https://orcid.org/0000-0002-1223-1872

DOI:

https://doi.org/10.26577/EJPh2025197111

71 30

Аннотация

Мақалада киелі мекендердің көркем кеңістіктегі пішіні назарға алынып, тарих-мәдени сипатын қарастыратын ғылым салалары – иератопия мен иерофания туралы тұжырымдар сараланады. Зерттеуші ғалымдардың анықтамаларын, ой-тұжырымдарын салыстыру арқылы иерофания мен иеротопия ұғымдарын таныту мақсатында аңыз-әпсаналардан мысалдар келтірілді. Сакралды санаттағы нысандардың жер бетіндегі барлық көрінісін иерофания қарастырса, адам санасындағы рухани болмысты танудың нақты бейнесін иеротопия саласы зерттейді. Болмыстағы иерофанияның мистикалық сипаты мен иеротопияның (адамдардың ақыл-ойы мен шеберліктің жемісі) сабақтастығының нәтижесінде киелі кеңістіктердің көркем моделдері қалыптасады. Алғашында иеротопия болмыстың табиғи элементі, кейін жоғары әлеммен қарым-қатынастың үлгісі ретінде орныққан.

Сакралдылық адам баласының санасына алдымен табиғи әрі бейсаналы түрде қалыптасып, кейін жоғарғы күштерге, болмысқа деген дүниетанымынан кеңеюіне қарай әртүрлі сипатта толыға береді. Болмыстағы кез келген тылсым сипатты нысанның, киелі орынның ерекшелігін айқындап тұратын өзіне тән белгілері болады. Мұндай белгілерді «атрибуттар» деп атаймыз. Адамзат санасында киелі мекендерге қатысты қалыптасқан тұрақты атрибуттар да бұл мақалада қарастырылған. Аталмыш атрибуттардың бірнеше ежелгі мәдениеттегі қызметі, мифтік баяндар мен аңыз-әпсаналардағы рөлі көрсетілді. Сакралды мазмұнның миф, аңыз, ертегілер мен әпсаналардағы қалпы және әдеби туындыларда жаңғырған бейнесі арқылы көркем модельдер түзілгені тұжырымдалады.

Түйін сөздер: Көркем кеңістік, көркем модель, иератопия, иерофания, атрибут.

Авторлардың биографиясы

Ж. Аймұхамбет, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті, Қазақстан, Астана қ.

Аймұхамбет Жанат Әскербекқызы – филология ғылымдарының докторы, профессор. (Астана қ., Қазақстан, e-mail: a_zhanat@mail.ru);

М. Миразова, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті, Қазақстан, Астана қ.

Миразова Маржан Нышанбекқызы (корреспондент авторы) – Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ қазақ әдебиеті кафедрасының аға оқытушысы (Астана қ., Қазақстан, , e-mail: m.n.mirazova@mail.ru);

A. Дәлелбекқызы, К. Құлжанов атындағы Қазақ технология және бизнес университеті, Қазақстан, Астана қ.

Дәлелбекқызы Ақмарал – PhD, Қ.Құлажанов атындағы ҚазТБУ әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасының қауымдастырылған профессоры (Астана қ., Қазақстан, e-mail:dalakma@mail.ru).